عقب زدگی زانو نوعی تغییر شکل یا آسیب مفصل زانو است که در آن زانو بیش از حد طبیعی به سمت عقب خم می‌شود. این عارضه که به نام هایپراکستنشن زانو نیز شناخته می‌شود، می‌تواند در اثر عوامل مادرزادی، آسیب‌های ورزشی یا مشکلات عضلانی-اسکلتی ایجاد شود.
زانوی عقب رفته در زنان و افرادی با شلی لیگامانی ارثی شایع‌تر است. عقب رفتگی زانو می‌تواند خفیف، متوسط یا شدید باشد و در صورت پیشرفت ممکن است منجر به درد زانو و آرتروز زانو شود. در ادامه به علائم، روش‌های تشخیص و درمان این مشکل می‌پردازیم.
عقب زدگی زانو چیست؟
عقب‌زدگی زانو که در اصطلاح پزشکی Genu Recurvatum نامیده می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که زانو بیش از حد طبیعی خود صاف شده و به سمت عقب خم می‌شود. این وضعیت می‌تواند منجر به ناپایداری و درد در مفصل زانو شده و در نهایت حرکت فرد را تحت تأثیر قرار دهد. عوامل متعددی می‌توانند در بروز عقب‌زدگی زانو نقش داشته باشند و شناخت این عوامل برای مدیریت مؤثر بیماری ضروری است.
During hyperextension, the knee joint bends the wrong way, which often results in swelling, pain and tissue damage. In severe cases, ligaments such as the anterior cruciate ligament (ACL), posterior cruciate ligament (PCL), or popliteal ligament (the ligament along the back of the knee) may be sprained or ruptured.
در طی عقب زدگی زانو، مفصل زانو به سمت مخالف خم می‌شود و این اتفاق اغلب باعث تورم، درد و آسیب به بافت‌ها می‌شود. در موارد شدید، رباط‌هایی مانند رباط صلیبی قدامی (ACL)، رباط صلیبی خلفی (PCL) یا رباط پشتی زانو ممکن است دچار کشیدگی یا پارگی شوند. Hyperextended Knee: Symptoms, Treatment, Recovery
افرادی که دچار عقب‌زدگی زانو هستند، ممکن است در انجام فعالیت‌های روزمره با مشکل مواجه شوند، زیرا خم شدن بیش از حد زانو می‌تواند فشار زیادی به اعصاب و رباط‌های اطراف وارد کند. در برخی موارد، ممکن است درد به سمت پایین پا نیز انتشار یابد، به‌ویژه اگر این عارضه با سایر آسیب‌های زانو یا تغییرات ساختاری همراه باشد.
علت عقب زدگی زانو چیست؟
عقب‌زدگی زانو می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود که شامل عوامل مادرزادی و اکتسابی است. برخی از مهم‌ترین علل عبارت‌اند از:
| علت | توضیح |
| شرایط مادرزادی | برخی افراد به‌صورت مادرزادی دارای شلی لیگامانی هستند که آن‌ها را مستعد عقب زدگی زانو می‌کند. |
| آسیب‌دیدگی | آسیب‌های تروماتیک، به‌ویژه در رباط صلیبی قدامی (ACL) یا رباط‌های جانبی زانو، می‌تواند باعث ناپایداری و عقب رفتگی زانو شود. |
| ضعف عضلات | ضعف در عضلات چهارسر ران، همسترینگ یا ساق پا می‌تواند باعث کاهش پایداری زانو و افزایش خطر عقب زدگی شود. |
| اختلالات عصبی-عضلانی | بیماری‌هایی که بر کنترل عضلات تأثیر می‌گذارند می‌توانند باعث زانو عقب رفته شوند. |
| کفش پاشنه‌بلند | پوشیدن کفش پاشنه‌بلند می‌تواند الگوی راه رفتن را تغییر داده و ارتفاع پاشنه را افزایش دهد که باعث عقب زدگی زانو می‌شود (دکتر رابرت لاپرد). |
این وضعیت می‌تواند در هر فردی اتفاق بیفتد، اما در ورزشکاران، به ویژه افرادی که در ورزش‌هایی مانند فوتبال یا اسکی شرکت می‌کنند، شایع‌تر است. همچنین بیماری‌هایی مانند فلج مغزی (Cerebral Palsy)، دیستروفی عضلانی (Muscular Dystrophy) و مولتیپل اسکلروزیس (MS) نیز ممکن است از دلایل بروز این عارضه باشند.
معمولاً این عارضه در اثر ضربه مستقیم به زانو یا نیروهایی که هنگام توقف یا کاهش سرعت ناگهانی ایجاد می‌شوند، بروز می‌کند. به گزارش مجله آمریکایی پزشکی ورزشی (AJSM)، ورزشکاران زن به دلیل ناپایداری بیشتر مفاصل، بیشتر از مردان در معرض آسیب‌های زانو مخصوصا در ورزش‌های پرخطر هستند.
انواع عقب رفتگی زانو
عقب رفتگی زانو را بر اساس علت می‌توان به سه نوع اصلی تقسیم کرد:
| نوع ژنو رکوروواتوم | توضیحات |
| اولیه (Primary) | ناشی از شلی ذاتی لیگامان‌های زانو بوده و اغلب با عوامل ژنتیکی مرتبط است. |
| ثانویه (Secondary) | به دنبال آسیب‌های زانو یا شرایطی مانند پارگی رباط صلیبی قدامی یا ناپایداری مفصل زانو ایجاد می‌شود. |
| عادتی (Habitual) | در اثر عادت‌های مداوم مانند ایستادن یا راه‌رفتن با وضعیت غیرطبیعی زانو به‌مرور زمان ایجاد می‌شود؛ ممکن است در ورزشکاران یا افرادی با الگوهای تمرینی خاص دیده شود. |
شناخت این انواع برای تشخیص و درمان مناسب بسیار مهم است.
انواع عقب زدگی زانو بر اساس تغییر شکلی که ایجاد می‌کند نیز عبارت‌اند از:
- عقب رفتگی زانو با چرخش خارجی :(External Rotary Deformity) پاشنه بالا رفته، جلوی پا به سمت داخل متمایل است و پا در وضعیت اکوینوواروس باقی می‌ماند.
- عقب رفتگی زانو با چرخش داخلی :(Internal Rotary Deformity) جلوی پا به سمت بیرون می‌چرخد و فرد برای جبران، زانو را بیش از حد باز می‌کند.
- عقب رفتگی زانو بدون چرخش (Non-rotary Deformity): زانو در موقعیت غیرطبیعی قرار دارد اما پا و مچ عملکرد طبیعی دارند.
علائم عقب زدگی زانو
علائم کلیدی سندرم ژنو رکوروواتوم به شرح زیر است:
ناپایداری زانو
پس از آسیب ناشی از عقب‌زدگی زانو، ممکن است ناپایداری در مفصل زانو را تجربه کنید. بسیاری از افراد از حس “خالی کردن” پا حین راه رفتن یا دشواری در ایستادن روی یک پا شکایت دارند.
درد
درد موضعی در ناحیه زانو پس از عقب‌زدگی طبیعی است. شدت درد می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد و معمولاً در صورت آسیب یا پارگی رباط‌ها و سایر ساختارها افزایش می‌یابد. درد ممکن است به‌صورت دردی خفیف در پشت زانو یا دردی تیر کشنده و فشاری در جلوی مفصل زانو توصیف شود.
کاهش دامنه حرکتی
پس از آسیب، ممکن است در خم یا صاف کردن پا دچار مشکل شوید. این محدودیت می‌تواند به دلیل تورم در ناحیه زانو و آسیب به ساختارهای داخلی مانند ACL، PCL، رباط پشتی یا مینیسک باشد.
تورم و کبودی
پس از آسیب، ممکن است بلافاصله یا با تأخیر، تورم و کبودی در زانو و نواحی اطراف آن ایجاد شود. این تورم ممکن است خفیف یا شدید باشد و واکنش طبیعی بدن به آسیب بافتی محسوب می‌شود.
تشخیص عقب رفتگی زانو
افزایش ارتفاع پاشنه به‌عنوان یک شاخص تشخیصی برای عقب‌زدگی زانو شناخته می‌شود؛ به‌ویژه در مواردی که پارگی همزمان رباط صلیبی قدامی و رباط جانبی خارجی وجود دارد. در این موارد، افزایش حدود ۳ سانتی‌متر در ارتفاع پاشنه مشاهده می‌شود.
برای هر سانتی‌متر افزایش ارتفاع پاشنه، حدود یک درجه عقب رفتگی زانو ایجاد می‌شود. این اندازه‌گیری برای ارزیابی شدت بیماری و تعیین برنامه درمانی مناسب اهمیت دارد. همچنین کاهش شیب خلفی استخوان درشت‌نی به‌عنوان عاملی در بروز زانوی عقب رفته مطرح شده است.
تشخیص بالینی این عارضه با معاینه فیزیکی آغاز می‌شود. یکی از روش‌های مهم، اندازه‌گیری ارتفاع پاشنه در هر دو پا است. اگر ارتفاع پاشنه در یکی از زانوها بیشتر باشد، می‌تواند نشانه‌ای از عقب زدگی زانو باشد.
- معاینه بالینی: ارزیابی دیداری و بررسی فیزیکی میزان کشیدگی زانو
- اندازه‌گیری ارتفاع پاشنه: بررسی اختلاف ارتفاع در حالت ایستاده یا روی پنجه
همچنین از تصویربرداری مانند رادیوگرافی برای بررسی راستای مفصل زانو و رد سایر بیماری‌ها استفاده می‌شود. در واقع عکس‌برداری با اشعه ایکس (X-ray)، تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) و سی‌تی‌اسکن (CT scan) به پزشک شما کمک می‌کنند تا آسیب‌های داخلی و اطراف زانو را بررسی کند و مشخص کنند آیا دچار آسیب جدی‌تری مثل پارگی رباط شده‌اید یا نه.
شدت عقب رفتگی زانو چگونه اندازه‌گیری می‌شود؟
شدت عقب‌زدگی زانو به صورت خفیف، متوسط یا شدید طبقه‌بندی می‌شود. دامنه حرکتی طبیعی زانو بین ۰ تا ۱۳۵ درجه است و نباید از ۱۰ درجه فراتر برود.
| ارتفاع پاشنه (سانتی‌متر) | عقب‌زدگی زانو (درجه) |
| ۰ (نرمال) | ۰ |
| ۱ | ۱- |
| ۲ | ۲- |
| ۳ | ۳- |
| ۴ | ۴- |
برای مثال، اگر ارتفاع پاشنه ۳ سانتی‌متر باشد، نشان‌دهنده عقب‌زدگی ۳- درجه‌ای است.
روش‌های درمان عقب زدگی زانو
درمان عقب رفتگی زانو شامل روش‌های غیرجراحی و جراحی است که با توجه به شدت مشکل انتخاب می‌شوند. در واقع با توجه به نوع و شدت ناهنجاری، جراح زانو یکی از روش‌های زیر را پیشنهاد می‌دهد:
- فیزیوتراپی: تقویت عضلات چهارسر ران برای جبران عقب زدگی زانو؛ شامل تمرینات اصلاح راه‌رفتن، اصلاح عدم تعادل عضلانی و آموزش حس عمقی.
- استفاده از اورتوز (Orthoses): مانند استفاده از زانوبند برای عقب زدگی زانو که با حمایت و تثبیت زانو به محدود کردن اکستنشن بیش از حد مفصل کمک می‌کند.
- بریس‌گذاری (Bracing): استفاده از بریس برای عقب زدگی زانو به منظور پیشگیری از پیشرفت ناهنجاری.
- جراحی: در موارد شدید، جراحی استئوتومی تیبیای پروگزیمال برای کاهش عقب رفتگی و افزایش عملکرد زانو توصیه می‌شود.
جراحی عقب زدگی زانو
تو رفتگی زانو می‌تواند منجر به پارگی یا گسیختگی تاندون‌ها شود. پارگی ACL شایع‌ترین آسیب تاندونی ناشی از عقب زدگی شدید است. پارگی رباط PCL و تاندون پشتی زانو نیز ممکن است اتفاق بیفتد و در مواردی نیاز به جراحی دارند.
ساختارهای دیگر مانند مینیسک نیز ممکن است در اثر ضربه شدید دچار آسیب شوند و گاهی چندین ساختار به‌طور همزمان دچار آسیب می‌شوند.
مداخلات جراحی برای درمان زانوی عقب رفته با تشخیص فوق تخصص زانو عبارت‌اند از:
- استئوتومی استخوان درشت‌نی (PTO): ایجاد برش و باز کردن استخوان برای اصلاح زاویه زانو
- سفت‌سازی بافت نرم: سفت کردن کپسول خلفی برای کاهش خم شدن بیش از حد
- روش‌های دیگر استئوتومی: مانند استئوتومی قدامی‌ـ‌میانی یا قدامی‌ـ‌جانبی استخوان درشت‌نی برای کاهش فرو رفتگی زانو
حرکات اصلاحی عقب زدگی زانو
حفظ یک برنامه ورزشی منظم با تمرکز بر تمرینات تقویتی و کششی می‌تواند در اصلاح طبیعی زانوهای عقب رفته (هایپراکستنشن) بسیار مؤثر باشد. این تمرینات را می‌تان به عنوان درمان خانگی عقب زدگی زانو در نظر گرفت:
تمرینات تقویتی برای پایداری زانو
تمرینات تقویتی به تقویت عضلات اطراف زانو کمک می‌کنند و پشتیبانی و پایداری بیشتری برای آن فراهم می‌سازند. این امر در نهایت می‌تواند از آسیب‌دیدگی زانو، از جمله هایپراکستنشن جلوگیری کند. برخی از تمرینات تقویتی توصیه‌شده عبارتند از:
- اسکوات (Squats)
- ددلیفت (Deadlifts)
- راه رفتن مانستری (Monster Walk یا گام‌های جانبی)
- بالا بردن پاشنه و پنجه پا (Heel and Toe Raises)
- بالا بردن پاشنه و پنجه پا با تکیه به دیوار (Wall-Lean Heel and Toe Raises)
این تمرینات، عضلات مختلف بخش پایینی بدن را هدف قرار می‌دهند که همگی در پایداری زانو نقش دارند. بسیار مهم است که این تمرینات به‌درستی انجام شوند تا حداکثر فایده را داشته باشند و خطر آسیب کاهش یابد.
تمرینات کششی برای افزایش انعطاف‌پذیری
تمرینات کششی نیز به همان اندازه در حفظ سلامت زانو اهمیت دارند. کشش منظم می‌تواند انعطاف‌پذیری را افزایش و ناراحتی زانو را کاهش دهد و حتی از آسیب‌دیدگی جلوگیری کند. برخی تمرینات کششی توصیه‌شده عبارتند از:
- کشش مفصل ران در حالت نیمه زانو زده
- کشش پویا همسترینگ در حالت خوابیده
- کشش فیگور چهار
به یاد داشته باشید که کشش باید هم قبل و هم بعد از فعالیت فیزیکی انجام شود تا عضلات برای تمرین آماده شوند و به بهبود سریع‌تر کمک کند.
مدت زمان بهبودی
بهبودی از پیچ‌خوردگی خفیف تا متوسط زانو در اثر عقب‌زدگی معمولاً بین ۲ تا ۴ هفته زمان می‌برد. در این مدت مهم است که از انجام فعالیت‌هایی که می‌توانند به زانو فشار وارد کنند خودداری کرده و تورم و درد را کنترل نمایید.
جراحی رباط آسیب‌دیده در بیشتر موارد منجر به بهبودی کامل و بازگشت به عملکرد طبیعی می‌شود. این روش درمانی به‌ویژه برای آسیب ACL به عنوان استاندارد طلایی شناخته می‌شود، اما معمولاً با دوره بهبودی طولانی (۶ ماه یا بیشتر) همراه است.
فیزیوتراپی برای تقویت عضلات و بازتوانی مفصل زانو ضروری است و می‌تواند به کوتاه شدن مدت زمان بهبودی کمک کند.
بر اساس مقاله‌ای در نشریه Joints، عواملی مانند سن، جنسیت، وزن، نوع آسیب و روش جراحی نیز می‌توانند بر مدت زمان بهبودی تأثیرگذار باشند.
توانبخشی و برنامه‌های تقویتی برای تو رفتگی زانو
برنامه‌های توانبخشی با تمرکز بر تقویت عضلات چهارسر ران بسیار مؤثر هستند. چند ورزش برای درمان عقب زدگی زانو شامل موارد زیر است:
| نوع تمرین | توضیح |
| تقویت چهارسر ران | تمرینات ایزومتریک برای تقویت بدون فشار زیاد |
| کشش همسترینگ | برای حفظ انعطاف‌پذیری و کاهش سفتی |
| تمرینات پیگیری کشکک | برای بهبود راستای حرکت زانو |
| تمرین با کش مقاومتی | برای تقویت عضلات به‌صورت هدفمند |
بریس و اقدامات پیشگیرانه
استفاده از بریس‌های خاص می‌تواند از خم شدن بیش از حد زانو جلوگیری کند.
| نوع بریس | کاربرد |
| بریس تحمل‌کننده تاندون کشکک (PTB) | انتقال فشار از زانو به بافت نرم |
| بریس لولادار زانو | کنترل حرکت و پیشگیری از عقب‌زدگی |
همچنین، استفاده از جوراب طبی، کفش مناسب و پرهیز از ورزش‌های پر فشار توصیه می‌شود.
عوارض عقب زدگی زانو
در صورت عدم درمان عقب زدگی زانو، عوارضی نظیر درد مداوم، التهاب و تورم، و آسیب به رباط‌های زانو مانند رباط صلیبی قدامی (ACL)، رباط صلیبی خلفی (PCL)، رباط جانبی داخلی (MCL) و رباط جانبی خارجی (LCL) ممکن است رخ دهد. اگر دامنه حرکتی زانو بیش از ۱۰ درجه از حالت طبیعی فراتر رود، غیرطبیعی تلقی شده و نیازمند درمان فوری است.
تکنیک‌های پیشگیری از عقب زدگی زانو
برای پیشگیری از بروز این عارضه و همچنین مدیریت آن در مراحل ابتدایی روش‌های زیر موثر هستند:
- تمرینات کششی و تقویتی: به‌ویژه برای همسترینگ و چهارسر ران
- بریس زانو: برای تثبیت در حین فعالیت
- تمرینات تعادل (پروپریوسپشن): برای بهبود پایداری مفصل
- برنامه توانبخشی: همراه با تمرینات پیگیری کشکک
- معاینات دوره‌ای: برای تنظیم برنامه درمانی متناسب
در مجموع، شناسایی و درمان مؤثر عقب‌زدگی زانو از طریق تمرینات هدفمند، استفاده از بریس و در صورت نیاز، مداخلات جراحی امکان‌پذیر است.
سخن پایانی
عقب زدگی زانو می‌تواند از کشیدگی خفیف تا پارگی شدید تاندون‌ها متغیر باشد. افرادی که در ورزش‌های پرتحرک فعالیت دارند، بیشتر در معرض این آسیب قرار دارند. پیشگیری از عقب رفتگی زانو نیازمند تقویت عضلات اطراف زانو، به‌ویژه عضله چهارسر ران و همچنین گرم کردن و سرد کردن مناسب قبل و بعد از تمرینات ورزشی است.
این عارضه قابل درمان است که با تشخیص زودهنگام و درمان مناسب می‌توان از عوارض جدی مثل آرتروز شدید زانو و به طبع آن تعویض مفصل زانو جلوگیری کرد. روش‌های غیرجراحی مانند فیزیوتراپی و استفاده از بریس در موارد خفیف تا متوسط مؤثر هستند، در حالی که موارد شدید جراحی باید انجام شود. اگر علائم این عارضه را تجربه می‌کنید، می‌توانید با دکتر مهدی شهرستانی مشورت کنید تا برنامه درمانی مناسب برای شما تنظیم شود.
سوالات متداول
عوامل خطر عقب زدگی زانو چیست؟
عوامل خطر عقب‌زدگی زانو شامل اختلالات نوروموسکولار (عصبی-عضلانی)، آرتریت روماتوئید، دفورمیتی ثابت زانوی ضربدری (والگوس) و ضعف عضله چهارسر ران است. بیماری فلج اطفال (پولیومیلیت) شایع‌ترین اختلال نوروموسکولار است که باعث عقب‌زدگی زانو می‌شود.
چه عضلاتی در عقب زدگی زانو ضعیف هستند؟
ضعف عضلات بازکننده (اکستنسورها) و خم‌کننده (فلکسورها) زانو، افزایش بیش از حد شیب قدامی لگن، کاهش گودی کمر (لوردوز کمری)، کمبود دورسی‌فلکشن (خم شدن به سمت بالا) مچ پا و شلی رباط‌ها از علل عقب‌زدگی زانو هستند. عقب‌زدگی زانو می‌تواند منجر به الگوی غیرطبیعی راه رفتن، آسیب رباطی، درد زانو، و آرتروز شود.
دامنه حرکتی طبیعی برای عقب زدگی زانو چقدر است؟
دامنه حرکتی طبیعی (ROM) مفصل زانو در بزرگسالان بین ۰ تا ۱۳۵ درجه است. در حالت طبیعی، بازشدگی کامل زانو نباید بیش از ۱۰ درجه باشد. در عقب‌زدگی زانو، این میزان بازشدگی بیشتر از حد طبیعی است.
درمان هایپراکستنشن زانو چقدر طول می‌کشد؟
در موارد خفیف هایپراکستنشن زانو، روش RICE (استراحت، یخ‌گذاری، بستن با باند و بالا نگه‌داشتن پا) به مدت ۲ تا ۴ هفته معمولاً برای بهبودی کافی است. اما در آسیب‌های شدیدتر که ممکن است شامل پارگی رباط یا غضروف باشند، معمولاً ۶ تا ۱۲ ماه زمان پس از جراحی نیاز است تا زانو به فعالیت کامل بازگردد.
منابع:
